Kodifikacija – koncept i klasifikacija
Kodifikacija - Hamurabijev zakonik
Naziv kodifikacija (lat. codificatio; eng. codification; njem. kodifizierung, kodifikation, franc. codification) dolazi od lat. caudex, codex – deblo, panj, knjiga i facere – činiti.1
1. Koncept kodifikacije
1.1. Definicija i pojam kodifikacije
Kodifikacija u širem smislu predstavlja donošenje zakona i drugih pisanih izvora prava kojima se prije svega zamjenjuje do tada važeće običajno pravo, odnosno sudska praksa, kojim je dotada to područje bilo uređeno ili se stvara posve novo pravo, koje prije nije postojalo ni u obliku običaja ni u praksi sudova.2
Kodifikacija u užem smislu je donošenje velikih zakona (kodeksa), kojima se obuhvataju u cjelini velike oblasti ili grane prava i tako se pravo sistematizira u malom broju velikih zakona.3 Time se stvara jedinstvena pravna cjelina utemeljena na jedinstvenim načelima, radi objedinjavanja normi razasutih u malim zakonima.
Kodifikacija se može definirati i kao „proces u kome najviši politički autoritet u jednoj političkoj jedinici unosi u pravni sistem te jedinice jedinstven, novoosmišljen i pravnoobavezujući zakonik“.4 Rezultat kodifikacije je zakonik ili kodeks koji se može definisati kao cjelina pravnih normi koje obuhvataju sve ili većinu aspekata određene pravne oblasti ili grane.
1.2. Koncept kodifikacije
Putem kodifikacije se iznova uređuje određena grana prava. Tako da zakonik zamijenjuje ranije izvore prava, koji svakako mogu poslužiti kao građa za izradu novog zakonika. Time se kodifikacija razlikuje od tzv. inkorporacije, koja se sastoji od prostog sjedinjavanja postojećih manjih zakona i drugih izvora prava u jedan veliki zakonik, bez prerađivanja njihovog sadržaja.
Kodifikacija je manje-više nužna etapa u razvoju prava jedne države. Kada jedan određeni pravni poredak postoji relativno dugo, kada se ustali i stekne dovoljnu unutrašnju razvijenost i usklađenost, kad se pravni odnosi dovoljno učvrste i kad se prestanu brzo i naglo mijenjati, onda dolazi do kodifikacije.
Zakonici, tj. kodeksi su sistematska djela, čiji tvorci nastoje da daju unutrašnju usklađenost cjelini pravnih normi, tako da bi zakonik mogao da traje duže od političke okolnosti u kojima nastaje. Međutim, da bi se postigla unutrašnja usklađenost pravnih normi potreban je i odgovarajući razvoj pravne nauke i tehnike. Kodeksi, naime, posjeduju naslov, kolekciju teksta, tabelu sadržaja i indekse.5
Naslov kodifikacije, kao što je na primjer Austrijski opći građanski zakonik, nam govori koja je pravna oblast kodifikovana u zakoniku. Tako je u navedenom zakoniku kodifikovano građansko pravo, dok je npr. u Francuskom krivičnom zakoniku riječ o kodifikaciji krivičnog prava. Kolekcija teksta su pravne norme koje uređuju određenu granu prava (npr. građansko pravo, krivično pravo) na teritoriju jedne zemlje. U tabeli sadržaja se nalazi sadržaj zakonika, dok indeks služi da bi se olakšalo pronalaženje odgovarajuće pravne norme u zakoniku.
1.3. Ciljevi kodifikacije
Glavni ciljevi kodifikacije su ujednačenje odnosno unifikacija prava, pojednostavljivanje pronalaženja pravnih normi i eventualna promjena u pravu. Međutim, treba imati na umu da svaka kodifikacija ne mora biti vođena svim navedenim ciljevima.
Ujednačavanje tj. unifikacija prava je jedan od glavnih ciljeva kodifikacije. Naime, u historiji je vrlo česta pojava pravnog partiklurizma na određenoj teritorijii. Što znači da na jednoj teritoriji različiti pravni propisi važe za istu granu prava. Tada je kodifikacija efikasan način da se ukine partikularizam prava.
Uslijed velikog broja i raznovrsnoti izvora pravnom subjektu je otežano snalaženje u pravnom sistemu i pronalaženje potrebnih pravnih normi. Upravo iz tog razloga kodifikacija je također vrlo efikasno sredstvo za omogućavanje lakšeg pronalaženja potrebnih pravnih normi za konkretan slučaj.
Kao što je već spomenuto cilj kodifikacije može biti i promjena u pozitivnom pravu. Ovakve kodifikacije se nazivaju reformne kodifikacije, jer umjesto starih zastarijelih pravnih normi uvode nove koncepte i nove pravne norme.
1.4. Uslovi kodifikacije
Kodifikacija je uvijet modernizacije prava i da bi se mogla izvršiti kodifikacija određene grane jednog pravnog sistema, potrebno je da se prije toga ostvare tri uslova. Kao prvo, potrebno je da u pravnom sistemu postoji visoko uvažavanje pisanog prava.
Kao drugi uslov javlja se potreba da zakonodavna vlast u određenom pravnom sistemu ne smije biti podijeljena između dva ili više suprotnih faktora koji utiču na vlast, jer je najčešće u takvim slučajevima važnija borba za prevlast, nego kodifikacija. Iz toga slijedi zaključak da je potrebna visoka koncentracija vlasti da bi došlo do uspješne kodifikacije određene oblasti u pravu.
Ako postoji visoka kocentracija vlasti u rukama jednog zakonodavnog tijela, onda je potrebno da taj politički autoritet ima volju da nametne zakonik ili kodeks. Bez volje političkog autoriteta za kodifikaciju nema ni same kodifikacije prava. Dakle volja političkog autoriteta je treći uslov za kodifikaciju.
1.5. Faktori koji pomažu proces kodifikacije
Ako su ispunjena tri uslova potrebna za kodifikaciju, onda postoji i nekoliko faktora koji mogu da potpomognu tj. ubrzaju kodifikaciju. To su:
a) haotičnost postoječeg prava;
b) pravo nije u skladu sa postoječom situacijom u društvo zbog radiklanih promjena koje su se desile u društvu;
c) postojeće pravno je zastarjelo;
d) postoji ranija kodifikacija koja može da ubrza kodifikaciju služeći kao model;
e) postoje pravnici koji su spremni da igraju ulogu u izradi kodeksa.6
2. Klasifikacija kodifikacija
2.1. Konzervativne i reformističke kodifikacije
Kodifikacije možemo podijeliti na konzervativne i reformističke kodifikacije. Ova podjela kodifikacija je izvršena prema kriteriju da li su kodifikacije rađene sa ciljem inovacije, tj. unošenjem novog koncepta i novih pravnih normi u pravni poredak ili ne.
Proces kodifikacije može biti sistematizacija prava, utemeljena na jedinstvenim logičkim načelima već postojećih pravnih pravila. U ovom slučaju se radi o ujedninjavanju normi razasutih u raličitim zakonima, unifikaciji tj. ujednačenju prava i uklanjanju proturječja samih pravnih normi. Ove kodifikacije se nazivaju konzervativne kodifikacije jer ne sadrže element inovacije.
Kodifikacija sa druge strane može biti donošenje novih pravnih normi kojima se zamjenjuje zastarijelo pravo. Ove kodifikacije se nazivaju reformističke kodifikacije, jer se pored postojećeg prava u zakonik unose novi koncepti i nove pravne norme. Drugačije rečeno ove kodifikacije sadrže element inovacije.
2.2. Ostale klasifikacije kodifikacija
Kodifikacije možemo razlikovati i prema sadržaju koji kodifikacija reguliše. Tako da razlikujemo kodifikacije cjelokupnog prava, te kodifikacije pojedninih grana prava kao što su građansko, krivinčno, procesno pravo…
Kodifikacije također možemo podijeliti i prema periodu kada su nastale. Prema ovom kriteriju kodifikacije dijelimo na kodifikacije predmodernog doba i kodifikacije modernog doba.
3. Historija kodifikacije
Kodifikacija je manje-više nužna etapa u razvoju svakog pravnog poredka. Ako se kodifikacija posmatra historijski, može se lako utvrditi da se javlja kao posljedica dovoljne zrelosti odgovarajućih pravnih poredaka.7
Za vrijeme starog i srednjeg vijeka kodifikacijom se obuhvaćalo nekoliko pravnih grana, a često se kodifikovalo i cijelokupno pravo jedne države.
Razvoj pojma kodifikacije u antičkom svijetu je osnovni korak u pokušaju da se osnuje vlast zakona, a ne vlast ljudi. Rana faza ovog razvoja je obično zahtjev za tačno pisanim zakonom, prema kojem svaki čovjek zna što smije, a što ne smije. Zakonik garantuje da sudac mora postupati u skladu sa unaprijed uspostavljenim pravilima.
3.1. Prve kodifikacije
Pojam kodifikacije je mnogo stariji nego što se nekada mislilo. Godine 1901. otkriven je Hamurabijev zakonik, za kojeg se u tom periodu smatralo da je najstariji zakonik u povijesti čovječanstva. Najstarija značajna kodifikacija izvršena je za vrijeme vladavine babilonskog imperatora Hamurabija. Hamurabijev zakonik je urađen oko 1750. g.p.n.e., sadrži oko 282 člana koji regulišu porodično, obligaciono i krivično pravo, te organizuju sudove.
Međutim, skorija otkrića su proširila povijest kodifikacije. Tako se danas smatra da je prva kodifikacija koja je nastala Zakonik Ur-Nammu, zakonik urskog kralja koji je nastao negdje oko 2050. g.p.n.e. Otkrivena je i kopija zakonika napisana nekad za vrijeme Hamurabija.8 Pored ove dvije kodifikacije značajan je i zakonik Lipit-ištara iz 1850. g.p.n.e.
Osim ovih pisanih zakonika sa Bliskog istoka, na tlu Grčke su nastali zakonici koje su napisali Drakon (oko 621. p.n.e.), Solon (594. p.n.e) i Likurg (9 st.p.n.e.). Međutim jedini sačuvani izvor ranog grčkog prava je Gortinski zakonik iz 5. st.p.n.e.
Historija Rima, odnosno rimskog prava počinje i završava sa kodifikacijama prava. Tako rimsko pravo počinje sa Zakonikom dvanaest ploča (Lex Duodecim Tabularum) iz 451. p.n.e., a završava sa Justinijanovom kodifikacijom (Corpus iuris civilis) koja je nastala u periodu od 528. do 533. g.n.e. Ova kodifikacija će imati veliki historijski značaj za sve buduće kodifikacije.
3.2. Kodifikacija u srednjem vijeku
Nakon pada Rimskog carstva, odnosno tokom feudalizma izvršeni su veći ili manji pokušaji kodifikacije, ali su se oni obavljali uglavnom u malom obimu i obuhvatali samo pojedine grupe prava. To je i razumljivo ako se ima u vidu feudalna rasparčanost, koja je onemogućavala stvaranje stabilnih pravnih poredaka na većem teritoriju.
Ove su kodifikacije vođene istim ciljem kao i Zakonik dvanaest ploča, svodeći na taj način običajno pravo na pisanu formu. Najpoznatiji barbarski zakonici su bili Salijski zakon (Lex salica) iz 6. stoljeća i Ripuarski zakon (Lex ribuaria) iz 6. stoljeća.
U 12. stoljeću na univerzitetima u Italiji dolazi do recepcije rimskog prava. U isto vrijeme lokalno pravo je u Evropi došlo do tačke kada je kodifikacija bila potrebna što zbog kompleksnosti, što zbog neujednačenosti prava. Također je jačanje centralne vlasti u evropskim srednjovijekovnim državama je podpomoglo kodifikacije prava. Najznačajnija kodifikacija iz ovog perioda Los Siete Partidas (Zakonik u sedam dijelova) izdat 1265. godine. Pored ove kodifikacije značajne je još i Saksonsko ogledalo iz 1255., Švapsko ogledalo iz 1275., te Austrijsko zemaljsko pravo iz 1290.
3.3. Kodifikacija u novom vijeku
Polovinom petnaestog stoljeća u Francuskoj se kodifikuje običajno pravo, a u sedamnaestom stoljeću se taj proces kodifikacije običajnog prava širi i na prostore drugih evropskih država. Tako se 1683. godine u Danskoj proglašava Danse Lov, kodifikacija privatnog, krivičnog i procesnog prava.
Tokom osamnaestog stoljeća u Evropi se kodifikacije rade pod utjecajem prosvjetiteljstva, koje teži preispitivanju cjelokupne tradicije. Tako da je 1751. godine proglašen Codex iuris Bavarici criminalis (Bavarski krivični zakonik), 1794. Allgemeines Landrecht fur die preussischen Staaten (Opšte zemaljsko pravo za pruske države), a u Austriji je došlo do proglašenja Krivičnog zakonika Marije Terezije (Constitutio criminalis Theresiana).
3.3.1. Kodifikacija u muslimanskim zemljama
U muslimanskim zemljama je također došlo do pojave kodifikacije, ali u nešto drugačijem vidu. Proces kodifikacije se u arapskom jeziku označavao kao taknin što znači načiniti zakon. Rezultat tog procesa je bio kanun, tj. zakon koji je izdala muslimanska politička vlast. Kanunina su regulisana samo pitanja o kojima se ništa ne spominje u šerijatskom pravu, a to su najčešće bila pitanja iz oblasti regulisanja države organizacije. Kanuni su sakupljani u zbirke nazvane kanunname, od kojih je najpoznatija Kanunnama o organizaciji države iz vremena sultana Mehmeda Fatiha (15. stoljeće). Osmanska praksa izdavanja kanuna otvoriće vrata prihvatanju modernih zakona u Osmanskoj državi tokom devetnaestog stoljeća.9
3.3.2. Buržoaske kodifikacije
Pobjedom kapitalizma i buržoaskih revolucija, kojima se stvaraju velike nacionalne države i uvodi jednakost ljudi umjesto feudalnih privilegija, stvoreni su uslovi potpune kodifikacije, koje obezbjeđuju jednakost svih građana zemlje, što odgovara potrebama kapitalističkog režima.10
Prva velika buržoaska kodifikacija izvršena je po dolasku Napolena Bonaparte na vlast, nakon francuske revolucije. Kao rezultat 1804. proglašen je Code Civil des Francais (Francuski građanski zakonik), koji se u vrijeme Napolenove zvao Napoleonov zakonik. Nekoliko godina kasnije (1811. godine) Austrija je kao ‘kontrakodifikaciju’ Francuskom građanskom zakoniku donijela svoj građanski zakonik nazvan Allgemeines Burgerliches Gesetzbuch fur die deutschen Erblander (Austrijski građanski zakonik).
Iz ovog perioda također treba spomenuti još neke kodifikacije. Tako se 1900. u Njemačkoj počeo primjenjivati Burgerliches Gesetbuch (Njemački građanski zakonik). U švajcarskoj je 1907. godine švajcarski parlament usvojio Schweizerisches Zivilgesetbuch (Švajcarski građanski zakonik). Dok je u Osmanskom carstvu došlo do primjene Medželle (Osmanski građanski zakonik), a u Crnoj Gori je 1888. godine došlo do proglašenja Opštog imovinskog zakonika za Crnu Goru.
3.3.3. Kodifikacija tokom dugog devetnaestog vijeka
Kodifikacije nastale u periodu od 1789. do početka Prvog svjetskog rata 1914., periodu poznatom pod imenom ‘dugi devetnaesti vijek’, karakteriše nekoliko crta. Kao prvo sve one su nastale kao rezultat epohe prosvjetiteljstva. Tako da su vrijednosti koje ove kodifikacije ističu bile: jednakost građana, sloboda privatno-pravnih odnosa i sloboda ekonomske aktivnosti. Većinu kodifikacija iz ovog perioda karakteriše to da su nastalale pod uticajem škole prirodnog prava, koja je isticala postojanje transcedentog sistema vrijednosti. Treća karakteristika kodifikacija je pozitivistički pristup pravu. Također, treba spomenuti da su kodifikacije iz ovog vremena korištene u svrhu kreiranja pravnih sistema na osnovu principa nacionalnog jedinstva. Konačno kao petu karakteristika kodifikacija ‘dugog devetnaestog vijeka’ treba spomenuti težnju kodifikatora da se što više pojednostavi pristup pravu a i samo pravo.
Kodifikacije nastale u ovom periodu također karakteriše i to da li su one nastale kao rezultat revolucionarnog preobražaja društva, kao što je slučaj sa Francuskim građanskim zakonikom, ili su kodifikacije nastale sa ciljem da se sačuva postojeće stanje u društvu, kao što je slučaj sa Njemačkim građanskim zakonikom.
Kodifikacije iz ovog perioda su bile kodifikacije samo određene grane prava, za razliku od kodifikacija iz predmodernog prava koje su nastojale da kodifikuju cijelokupno pravo na određenom teritoriju. Jedina kodifikacija iz modernog doba kojom se obuhvatilo čitavo pravo u jednom zakoniku je bio ruski carski Zbornik zakona iz 1835. godine. Međutim, ovaj pokušaj je ostao usamljen u modernom pravu.11
Dok u anglosaksonskim zemljama s obzirom na niz specifičnih uslova, nije uopšte došlo do procesa kodifikacije. Naprotiv, tamo je glavni izvor prava ostalo običajno pravo, odnosno sudska praksa (precedentno pravo).
4. Zaključak
Možemo zaključiti da se kodifikacija javlja samo onda kada jedan pravni sistem postoji relativno dugo, kada se ustali i stekne dovoljna unutrašnja razvijenost i usklađenost. Prvobitni cilj kodifikacije u antičkom svijetu je bio pokušaj da se osnuje vlast zakona, a ne vlast ljudi. Međutim razvojem prava, osnovni ciljevi moderne pravne kodifikacije se mijenjaju te oni postaju unifikacija prava, pojednostavljivanje pronalaženja pravnih normi i eventualna promjena u pravu.
Upravo na osnovu kriterija da li je kodifikacija vođena ciljem promjene prava u određenompravnom sistemu ili ne, možemo izvršiti osnovu podjelu klasifikacija na reformne i konstantne.
Također možemo zaključiti da se većina značajnih kodifikacija javila upravo na području Mediterana. Upravo zbog toga i ne čudi da je francuski pravnik Jacques Bouineau izveo zaključak da je kodifikacija „mediteranski fenomen“.
---------------------
Enciklopedija leksikografskog zavoda, Vol. 4, (Zagreb, MCMLXVII), op.cit., str. 262.
Pravna enciklopedija, Vol. 1, (Beograd 1985.), op.cit., str. 617.
Pravna enciklopedija, Vol. 1, (Beograd 1985.), op.cit., str. 617.
Fikret Karčić, Moderne pravne kodifikacije: predavanja i zakonski tekstovi, (Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006.), str. 9.
Fikret Karčić, Moderne pravne kodifikacije: predavanja i zakonski tekstovi, (Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006.), str. 9.
Fikret Karčić, Moderne pravne kodifikacije: predavanja i zakonski tekstovi, (Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006.), str. 11.
Pravna enciklopedija, Vol. 1, (Beograd 1985.), op.cit., str. 617.
Encyclopedia Americana, Vol. 7, (Connecticut, USA 2006.), op.cit., str. 174
Fikret Karčić, Moderne pravne kodifikacije: predavanja i zakonski tekstovi, (Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006.), str. 22.
Pravna enciklopedija, Vol. 1, (Beograd 1985.), op.cit., str. 617.
Enciklopedia leksikografskog zavoda, Vol. 4, (Zagreb MCMLXVII), op.cit., str. 262.
Kodifikacija - Hamurabijev zakonik
Naziv kodifikacija (lat. codificatio; eng. codification; njem. kodifizierung, kodifikation, franc. codification) dolazi od lat. caudex, codex – deblo, panj, knjiga i facere – činiti.1
1. Koncept kodifikacije
1.1. Definicija i pojam kodifikacije
Kodifikacija u širem smislu predstavlja donošenje zakona i drugih pisanih izvora prava kojima se prije svega zamjenjuje do tada važeće običajno pravo, odnosno sudska praksa, kojim je dotada to područje bilo uređeno ili se stvara posve novo pravo, koje prije nije postojalo ni u obliku običaja ni u praksi sudova.2
Kodifikacija u užem smislu je donošenje velikih zakona (kodeksa), kojima se obuhvataju u cjelini velike oblasti ili grane prava i tako se pravo sistematizira u malom broju velikih zakona.3 Time se stvara jedinstvena pravna cjelina utemeljena na jedinstvenim načelima, radi objedinjavanja normi razasutih u malim zakonima.
Kodifikacija se može definirati i kao „proces u kome najviši politički autoritet u jednoj političkoj jedinici unosi u pravni sistem te jedinice jedinstven, novoosmišljen i pravnoobavezujući zakonik“.4 Rezultat kodifikacije je zakonik ili kodeks koji se može definisati kao cjelina pravnih normi koje obuhvataju sve ili većinu aspekata određene pravne oblasti ili grane.
1.2. Koncept kodifikacije
Putem kodifikacije se iznova uređuje određena grana prava. Tako da zakonik zamijenjuje ranije izvore prava, koji svakako mogu poslužiti kao građa za izradu novog zakonika. Time se kodifikacija razlikuje od tzv. inkorporacije, koja se sastoji od prostog sjedinjavanja postojećih manjih zakona i drugih izvora prava u jedan veliki zakonik, bez prerađivanja njihovog sadržaja.
Kodifikacija je manje-više nužna etapa u razvoju prava jedne države. Kada jedan određeni pravni poredak postoji relativno dugo, kada se ustali i stekne dovoljnu unutrašnju razvijenost i usklađenost, kad se pravni odnosi dovoljno učvrste i kad se prestanu brzo i naglo mijenjati, onda dolazi do kodifikacije.
Zakonici, tj. kodeksi su sistematska djela, čiji tvorci nastoje da daju unutrašnju usklađenost cjelini pravnih normi, tako da bi zakonik mogao da traje duže od političke okolnosti u kojima nastaje. Međutim, da bi se postigla unutrašnja usklađenost pravnih normi potreban je i odgovarajući razvoj pravne nauke i tehnike. Kodeksi, naime, posjeduju naslov, kolekciju teksta, tabelu sadržaja i indekse.5
Naslov kodifikacije, kao što je na primjer Austrijski opći građanski zakonik, nam govori koja je pravna oblast kodifikovana u zakoniku. Tako je u navedenom zakoniku kodifikovano građansko pravo, dok je npr. u Francuskom krivičnom zakoniku riječ o kodifikaciji krivičnog prava. Kolekcija teksta su pravne norme koje uređuju određenu granu prava (npr. građansko pravo, krivično pravo) na teritoriju jedne zemlje. U tabeli sadržaja se nalazi sadržaj zakonika, dok indeks služi da bi se olakšalo pronalaženje odgovarajuće pravne norme u zakoniku.
1.3. Ciljevi kodifikacije
Glavni ciljevi kodifikacije su ujednačenje odnosno unifikacija prava, pojednostavljivanje pronalaženja pravnih normi i eventualna promjena u pravu. Međutim, treba imati na umu da svaka kodifikacija ne mora biti vođena svim navedenim ciljevima.
Ujednačavanje tj. unifikacija prava je jedan od glavnih ciljeva kodifikacije. Naime, u historiji je vrlo česta pojava pravnog partiklurizma na određenoj teritorijii. Što znači da na jednoj teritoriji različiti pravni propisi važe za istu granu prava. Tada je kodifikacija efikasan način da se ukine partikularizam prava.
Uslijed velikog broja i raznovrsnoti izvora pravnom subjektu je otežano snalaženje u pravnom sistemu i pronalaženje potrebnih pravnih normi. Upravo iz tog razloga kodifikacija je također vrlo efikasno sredstvo za omogućavanje lakšeg pronalaženja potrebnih pravnih normi za konkretan slučaj.
Kao što je već spomenuto cilj kodifikacije može biti i promjena u pozitivnom pravu. Ovakve kodifikacije se nazivaju reformne kodifikacije, jer umjesto starih zastarijelih pravnih normi uvode nove koncepte i nove pravne norme.
1.4. Uslovi kodifikacije
Kodifikacija je uvijet modernizacije prava i da bi se mogla izvršiti kodifikacija određene grane jednog pravnog sistema, potrebno je da se prije toga ostvare tri uslova. Kao prvo, potrebno je da u pravnom sistemu postoji visoko uvažavanje pisanog prava.
Kao drugi uslov javlja se potreba da zakonodavna vlast u određenom pravnom sistemu ne smije biti podijeljena između dva ili više suprotnih faktora koji utiču na vlast, jer je najčešće u takvim slučajevima važnija borba za prevlast, nego kodifikacija. Iz toga slijedi zaključak da je potrebna visoka koncentracija vlasti da bi došlo do uspješne kodifikacije određene oblasti u pravu.
Ako postoji visoka kocentracija vlasti u rukama jednog zakonodavnog tijela, onda je potrebno da taj politički autoritet ima volju da nametne zakonik ili kodeks. Bez volje političkog autoriteta za kodifikaciju nema ni same kodifikacije prava. Dakle volja političkog autoriteta je treći uslov za kodifikaciju.
1.5. Faktori koji pomažu proces kodifikacije
Ako su ispunjena tri uslova potrebna za kodifikaciju, onda postoji i nekoliko faktora koji mogu da potpomognu tj. ubrzaju kodifikaciju. To su:
a) haotičnost postoječeg prava;
b) pravo nije u skladu sa postoječom situacijom u društvo zbog radiklanih promjena koje su se desile u društvu;
c) postojeće pravno je zastarjelo;
d) postoji ranija kodifikacija koja može da ubrza kodifikaciju služeći kao model;
e) postoje pravnici koji su spremni da igraju ulogu u izradi kodeksa.6
2. Klasifikacija kodifikacija
2.1. Konzervativne i reformističke kodifikacije
Kodifikacije možemo podijeliti na konzervativne i reformističke kodifikacije. Ova podjela kodifikacija je izvršena prema kriteriju da li su kodifikacije rađene sa ciljem inovacije, tj. unošenjem novog koncepta i novih pravnih normi u pravni poredak ili ne.
Proces kodifikacije može biti sistematizacija prava, utemeljena na jedinstvenim logičkim načelima već postojećih pravnih pravila. U ovom slučaju se radi o ujedninjavanju normi razasutih u raličitim zakonima, unifikaciji tj. ujednačenju prava i uklanjanju proturječja samih pravnih normi. Ove kodifikacije se nazivaju konzervativne kodifikacije jer ne sadrže element inovacije.
Kodifikacija sa druge strane može biti donošenje novih pravnih normi kojima se zamjenjuje zastarijelo pravo. Ove kodifikacije se nazivaju reformističke kodifikacije, jer se pored postojećeg prava u zakonik unose novi koncepti i nove pravne norme. Drugačije rečeno ove kodifikacije sadrže element inovacije.
2.2. Ostale klasifikacije kodifikacija
Kodifikacije možemo razlikovati i prema sadržaju koji kodifikacija reguliše. Tako da razlikujemo kodifikacije cjelokupnog prava, te kodifikacije pojedninih grana prava kao što su građansko, krivinčno, procesno pravo…
Kodifikacije također možemo podijeliti i prema periodu kada su nastale. Prema ovom kriteriju kodifikacije dijelimo na kodifikacije predmodernog doba i kodifikacije modernog doba.
3. Historija kodifikacije
Kodifikacija je manje-više nužna etapa u razvoju svakog pravnog poredka. Ako se kodifikacija posmatra historijski, može se lako utvrditi da se javlja kao posljedica dovoljne zrelosti odgovarajućih pravnih poredaka.7
Za vrijeme starog i srednjeg vijeka kodifikacijom se obuhvaćalo nekoliko pravnih grana, a često se kodifikovalo i cijelokupno pravo jedne države.
Razvoj pojma kodifikacije u antičkom svijetu je osnovni korak u pokušaju da se osnuje vlast zakona, a ne vlast ljudi. Rana faza ovog razvoja je obično zahtjev za tačno pisanim zakonom, prema kojem svaki čovjek zna što smije, a što ne smije. Zakonik garantuje da sudac mora postupati u skladu sa unaprijed uspostavljenim pravilima.
3.1. Prve kodifikacije
Pojam kodifikacije je mnogo stariji nego što se nekada mislilo. Godine 1901. otkriven je Hamurabijev zakonik, za kojeg se u tom periodu smatralo da je najstariji zakonik u povijesti čovječanstva. Najstarija značajna kodifikacija izvršena je za vrijeme vladavine babilonskog imperatora Hamurabija. Hamurabijev zakonik je urađen oko 1750. g.p.n.e., sadrži oko 282 člana koji regulišu porodično, obligaciono i krivično pravo, te organizuju sudove.
Međutim, skorija otkrića su proširila povijest kodifikacije. Tako se danas smatra da je prva kodifikacija koja je nastala Zakonik Ur-Nammu, zakonik urskog kralja koji je nastao negdje oko 2050. g.p.n.e. Otkrivena je i kopija zakonika napisana nekad za vrijeme Hamurabija.8 Pored ove dvije kodifikacije značajan je i zakonik Lipit-ištara iz 1850. g.p.n.e.
Osim ovih pisanih zakonika sa Bliskog istoka, na tlu Grčke su nastali zakonici koje su napisali Drakon (oko 621. p.n.e.), Solon (594. p.n.e) i Likurg (9 st.p.n.e.). Međutim jedini sačuvani izvor ranog grčkog prava je Gortinski zakonik iz 5. st.p.n.e.
Historija Rima, odnosno rimskog prava počinje i završava sa kodifikacijama prava. Tako rimsko pravo počinje sa Zakonikom dvanaest ploča (Lex Duodecim Tabularum) iz 451. p.n.e., a završava sa Justinijanovom kodifikacijom (Corpus iuris civilis) koja je nastala u periodu od 528. do 533. g.n.e. Ova kodifikacija će imati veliki historijski značaj za sve buduće kodifikacije.
3.2. Kodifikacija u srednjem vijeku
Nakon pada Rimskog carstva, odnosno tokom feudalizma izvršeni su veći ili manji pokušaji kodifikacije, ali su se oni obavljali uglavnom u malom obimu i obuhvatali samo pojedine grupe prava. To je i razumljivo ako se ima u vidu feudalna rasparčanost, koja je onemogućavala stvaranje stabilnih pravnih poredaka na većem teritoriju.
Ove su kodifikacije vođene istim ciljem kao i Zakonik dvanaest ploča, svodeći na taj način običajno pravo na pisanu formu. Najpoznatiji barbarski zakonici su bili Salijski zakon (Lex salica) iz 6. stoljeća i Ripuarski zakon (Lex ribuaria) iz 6. stoljeća.
U 12. stoljeću na univerzitetima u Italiji dolazi do recepcije rimskog prava. U isto vrijeme lokalno pravo je u Evropi došlo do tačke kada je kodifikacija bila potrebna što zbog kompleksnosti, što zbog neujednačenosti prava. Također je jačanje centralne vlasti u evropskim srednjovijekovnim državama je podpomoglo kodifikacije prava. Najznačajnija kodifikacija iz ovog perioda Los Siete Partidas (Zakonik u sedam dijelova) izdat 1265. godine. Pored ove kodifikacije značajne je još i Saksonsko ogledalo iz 1255., Švapsko ogledalo iz 1275., te Austrijsko zemaljsko pravo iz 1290.
3.3. Kodifikacija u novom vijeku
Polovinom petnaestog stoljeća u Francuskoj se kodifikuje običajno pravo, a u sedamnaestom stoljeću se taj proces kodifikacije običajnog prava širi i na prostore drugih evropskih država. Tako se 1683. godine u Danskoj proglašava Danse Lov, kodifikacija privatnog, krivičnog i procesnog prava.
Tokom osamnaestog stoljeća u Evropi se kodifikacije rade pod utjecajem prosvjetiteljstva, koje teži preispitivanju cjelokupne tradicije. Tako da je 1751. godine proglašen Codex iuris Bavarici criminalis (Bavarski krivični zakonik), 1794. Allgemeines Landrecht fur die preussischen Staaten (Opšte zemaljsko pravo za pruske države), a u Austriji je došlo do proglašenja Krivičnog zakonika Marije Terezije (Constitutio criminalis Theresiana).
3.3.1. Kodifikacija u muslimanskim zemljama
U muslimanskim zemljama je također došlo do pojave kodifikacije, ali u nešto drugačijem vidu. Proces kodifikacije se u arapskom jeziku označavao kao taknin što znači načiniti zakon. Rezultat tog procesa je bio kanun, tj. zakon koji je izdala muslimanska politička vlast. Kanunina su regulisana samo pitanja o kojima se ništa ne spominje u šerijatskom pravu, a to su najčešće bila pitanja iz oblasti regulisanja države organizacije. Kanuni su sakupljani u zbirke nazvane kanunname, od kojih je najpoznatija Kanunnama o organizaciji države iz vremena sultana Mehmeda Fatiha (15. stoljeće). Osmanska praksa izdavanja kanuna otvoriće vrata prihvatanju modernih zakona u Osmanskoj državi tokom devetnaestog stoljeća.9
3.3.2. Buržoaske kodifikacije
Pobjedom kapitalizma i buržoaskih revolucija, kojima se stvaraju velike nacionalne države i uvodi jednakost ljudi umjesto feudalnih privilegija, stvoreni su uslovi potpune kodifikacije, koje obezbjeđuju jednakost svih građana zemlje, što odgovara potrebama kapitalističkog režima.10
Prva velika buržoaska kodifikacija izvršena je po dolasku Napolena Bonaparte na vlast, nakon francuske revolucije. Kao rezultat 1804. proglašen je Code Civil des Francais (Francuski građanski zakonik), koji se u vrijeme Napolenove zvao Napoleonov zakonik. Nekoliko godina kasnije (1811. godine) Austrija je kao ‘kontrakodifikaciju’ Francuskom građanskom zakoniku donijela svoj građanski zakonik nazvan Allgemeines Burgerliches Gesetzbuch fur die deutschen Erblander (Austrijski građanski zakonik).
Iz ovog perioda također treba spomenuti još neke kodifikacije. Tako se 1900. u Njemačkoj počeo primjenjivati Burgerliches Gesetbuch (Njemački građanski zakonik). U švajcarskoj je 1907. godine švajcarski parlament usvojio Schweizerisches Zivilgesetbuch (Švajcarski građanski zakonik). Dok je u Osmanskom carstvu došlo do primjene Medželle (Osmanski građanski zakonik), a u Crnoj Gori je 1888. godine došlo do proglašenja Opštog imovinskog zakonika za Crnu Goru.
3.3.3. Kodifikacija tokom dugog devetnaestog vijeka
Kodifikacije nastale u periodu od 1789. do početka Prvog svjetskog rata 1914., periodu poznatom pod imenom ‘dugi devetnaesti vijek’, karakteriše nekoliko crta. Kao prvo sve one su nastale kao rezultat epohe prosvjetiteljstva. Tako da su vrijednosti koje ove kodifikacije ističu bile: jednakost građana, sloboda privatno-pravnih odnosa i sloboda ekonomske aktivnosti. Većinu kodifikacija iz ovog perioda karakteriše to da su nastalale pod uticajem škole prirodnog prava, koja je isticala postojanje transcedentog sistema vrijednosti. Treća karakteristika kodifikacija je pozitivistički pristup pravu. Također, treba spomenuti da su kodifikacije iz ovog vremena korištene u svrhu kreiranja pravnih sistema na osnovu principa nacionalnog jedinstva. Konačno kao petu karakteristika kodifikacija ‘dugog devetnaestog vijeka’ treba spomenuti težnju kodifikatora da se što više pojednostavi pristup pravu a i samo pravo.
Kodifikacije nastale u ovom periodu također karakteriše i to da li su one nastale kao rezultat revolucionarnog preobražaja društva, kao što je slučaj sa Francuskim građanskim zakonikom, ili su kodifikacije nastale sa ciljem da se sačuva postojeće stanje u društvu, kao što je slučaj sa Njemačkim građanskim zakonikom.
Kodifikacije iz ovog perioda su bile kodifikacije samo određene grane prava, za razliku od kodifikacija iz predmodernog prava koje su nastojale da kodifikuju cijelokupno pravo na određenom teritoriju. Jedina kodifikacija iz modernog doba kojom se obuhvatilo čitavo pravo u jednom zakoniku je bio ruski carski Zbornik zakona iz 1835. godine. Međutim, ovaj pokušaj je ostao usamljen u modernom pravu.11
Dok u anglosaksonskim zemljama s obzirom na niz specifičnih uslova, nije uopšte došlo do procesa kodifikacije. Naprotiv, tamo je glavni izvor prava ostalo običajno pravo, odnosno sudska praksa (precedentno pravo).
4. Zaključak
Možemo zaključiti da se kodifikacija javlja samo onda kada jedan pravni sistem postoji relativno dugo, kada se ustali i stekne dovoljna unutrašnja razvijenost i usklađenost. Prvobitni cilj kodifikacije u antičkom svijetu je bio pokušaj da se osnuje vlast zakona, a ne vlast ljudi. Međutim razvojem prava, osnovni ciljevi moderne pravne kodifikacije se mijenjaju te oni postaju unifikacija prava, pojednostavljivanje pronalaženja pravnih normi i eventualna promjena u pravu.
Upravo na osnovu kriterija da li je kodifikacija vođena ciljem promjene prava u određenompravnom sistemu ili ne, možemo izvršiti osnovu podjelu klasifikacija na reformne i konstantne.
Također možemo zaključiti da se većina značajnih kodifikacija javila upravo na području Mediterana. Upravo zbog toga i ne čudi da je francuski pravnik Jacques Bouineau izveo zaključak da je kodifikacija „mediteranski fenomen“.
---------------------
Enciklopedija leksikografskog zavoda, Vol. 4, (Zagreb, MCMLXVII), op.cit., str. 262.
Pravna enciklopedija, Vol. 1, (Beograd 1985.), op.cit., str. 617.
Pravna enciklopedija, Vol. 1, (Beograd 1985.), op.cit., str. 617.
Fikret Karčić, Moderne pravne kodifikacije: predavanja i zakonski tekstovi, (Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006.), str. 9.
Fikret Karčić, Moderne pravne kodifikacije: predavanja i zakonski tekstovi, (Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006.), str. 9.
Fikret Karčić, Moderne pravne kodifikacije: predavanja i zakonski tekstovi, (Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006.), str. 11.
Pravna enciklopedija, Vol. 1, (Beograd 1985.), op.cit., str. 617.
Encyclopedia Americana, Vol. 7, (Connecticut, USA 2006.), op.cit., str. 174
Fikret Karčić, Moderne pravne kodifikacije: predavanja i zakonski tekstovi, (Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006.), str. 22.
Pravna enciklopedija, Vol. 1, (Beograd 1985.), op.cit., str. 617.
Enciklopedia leksikografskog zavoda, Vol. 4, (Zagreb MCMLXVII), op.cit., str. 262.
