Prof. dr. Ljiljana Mijović je vanredni profesor na Univerzitetu u Banja Luci. Nekadašnja sudinica Evropskog suda za ljudska prava je govorila za imep.ba o iskustvima sa Evropskog suda i primjeni Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava na međunarodnim i domaćim sudovima. Profesorica Mijović je održala izvanredno predavanje u okviru projekta i time dodatno potakla interes polaznika za ove teme.
U kojoj mjeri presude Evropskog suda za ljudska prava utiču ili mogu uticati na razvoj sudske prakse u oblasti slobode izražavanja u BiH?
Kad je riječ o obavezama prihvaćenim od strane država potpisnica Evropske konvencije o osnovnim ljudskim pravima i slobodama, one su, po svojoj pravnoj prirodi, dvostrukog karaktera. Svaka država potpisnica, je, prije svega, preuzela obavezu na usklađivanje unutrašnjeg pravnog poretka sa Konvencijom, i drugo, države ugovornice su se obavezale na poštovanje odluka Evropskog suda za ljudska prava u smislu ispravljanja svakog postupka ocijenjenog kao kršenje osnovnih ljudskih prava i sloboda zaštićenih Konvencijom. Tu se, kao neizbježna postavljaju pitanja odnosa domaćeg pravnog sistema i Evropske konvencije, primjene Konvencije od strane domaćih sudova i pitanje izvršenja odluka Evropskog suda u domaćem pravnom sistemu. Tim putem je, u odnosu na sva prava i slobode zaštićene Konvencijom, dakle i u odnosu na slobodu izražavanja, stvorena obaveza za domaće organe da poštuju u punoj mjeri ne samo Konvenciju, već i praksu Evropskog suda za ljudska prava. U stručnom smislu, to bi značilo da su domaći sudovi u postupku odlučivanja, obavezani na poštovanje Konvencije, ali i standarda ustanovljenih u vezi sa slobodom izražavanja u sudskoj praksi Evropskog suda.
Šta zapravo propisuje Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava u vezi sa klevetom?
Kao posebno pitanje u pogledu odnosa slobode izražavanja, zaštićene članom 10. Konvencije, na jednoj, i prava na privatnost, zaštićenog članom 8. Konvencije, na drugoj strani, kao relativno čest problem u sudskoj praksi javlja se pitanje klevete.
Prvi i osnovni stav proizašao iz prakse Evropskog suda jeste stav po kojem su javne ličnosti u manjoj mjeri zaštićene u pogledu svog prava na privatnost u odnosu na pojedince koji nisu izloženi lupi javnosti. Nažalost, u velikom broju presuda domaćih sudova, ovaj stav je u potpunosti zanemaren, tako da se novinari za napise o domaćim javnim ličnostima kažnjavaju neproporcionalno velikim iznosima, iz čega se da naslutiti da se javne ličnosti u BiH smatraju ne manje zaštićenim u pogledu prava na privatnost, nego upravno obrnuto, zaštićenim u većem obimu nego što bi bilo primjereno jednom demokratskom i društvu političkog pluralizma.
U praksi Evropskog suda vezanoj za klevetu se pojavljuju i neka dodatna pitanja i teme od kojih su ključna tri pitanja: zaštita koju Konvencija pruža ugledu jedne ličnosti, značaj razlikovanja različitih vrsta izjava, te pitanje prirode i visine sankcija u predmetima vezanim za klevetu.
S tim u vezi, kada ocjenjuje da li je uspostavljena pravična ravnoteža između prava na slobodu izražavanja i interesa vezanih za ugled određene osobe, Evropski sud razmatra prirodu tvrdnji i status osobe. Nadalje, u predmetima vezanim za klevetu se različite vrste izjava moraju ocjenjivati na različite načine. Sud povlači važnu razliku između činjeničnih izjava i vrijednosnih sudova zasnovanu na tome da istinitost vrijednosnih sudova ne podliježe dokazivanju, dok se istinitost određenih činjeničnih izjava o kojima je riječ mora dokazivati. Srazmjernost miješanja, čak i u pogledu vrijednosnih sudova, može zavisiti od toga postoji li dobra vjera i neki razuman i dovoljan činjenični osnov za izjavu o kojoj je riječ. Čak i vrijednosni sud kojim se neka osoba kritikuje može biti pretjeran, ako ne postoji činjenični osnov koji ga potkrepljuje. Pritom je najvažnije da domaći sudovi povlače istu razliku između činjeničnih izjava i vrijednosnih sudova. Tako, na primjer, domaći sud treba novinaru da pruži mogućnost da dokaže istinitost činjeničnih izjava u predmetima vezanim za klevetu; domaći sud ne treba od neke osobe da zahtijeva da dokaže istinitost vrijednosnog suda, jer je takav zahtjev nemoguće ispuniti, i domaći sud ne bi trebalo da proglasi neki vrijednosni sud klevetom samo zato što je netačan. U svakom slučaju je važno razmotriti ne samo konkretne izjave već i sadržaj i suštinu navodnih klevetničkih članaka u cjelosti. Povreda slobode izražavanja može nastupiti i u slučaju prestrogih sankcija za klevetu što se, prije svega, odnosi na nesrazmjerno visoke novčane kazne.
Koliko se izučava medijsko pravo na fakultetima u BiH i regionu i da li postoji potreba za dodatnom naobrazbom sudenata u ovoj oblasti?
Koliko je meni, kao profesoru Pravnog fakulteta u Banjaluci poznato, medijsko pravo se, kao zaseban predmet na studijama prvog ciklusa, nigdje u Bosni i Hercegovini ne izučava kao zasebna pravna disciplina, već se njegovim pojedinim aspektima studenti bave u okviru drugih pravnih disciplina, što je, ukoliko se uzme u obzir značaj koji ova disciplina danas ima, svakako obeshrabrujući podatak. Izmjene nastavnih programa i planova u smislu inoviranja i prilagođavanja evropskim i svjetskim tokovima u oblasti obrazovanja, su, bar na javnim univerzitetima, predmet dugotrajnih i složenih procedura sa, u pravilu, neizvjesnim ishodom. I nije to slučaj samo kada je riječ o medijskom pravu, ili pak, slobodi izražavanja. Takva je situacija i kad je u pitanju obrazovanje studenata pravnih nauka u oblasti ljudskih prava, ili konkretnije, poznavanja Evropske konvencije i prakse Evropskog suda. Ista je stvar i kada govorimo o obučavanju sudija koji imaju obavezu direktne primjene Evropske konvencije-ne postoji njihovo sistemsko obrazovanje, a edukacija u ovoj oblasti se svodi na sporadične seminare u organizaciji entitetskih centara za edukaciju sudija i tužilaca, projekte Savjeta Evrope, ili rad nevladinih organizacija koje se bave ovom oblašću. Sve to će, ako već nije, u dogledno vrijeme dovesti Bosnu i Hercegovinu u vrlo nepovoljan položaj pred Evropskim sudom za ljudska prava u Strazburu, u pogledu prije svega, porasta broja osuđujućih presuda, ali i enormnih naknade štete za kršenje ljudskih prava i sloboda zaštićenih Evropskom konvencijom.
U kojoj mjeri presude Evropskog suda za ljudska prava utiču ili mogu uticati na razvoj sudske prakse u oblasti slobode izražavanja u BiH?
Kad je riječ o obavezama prihvaćenim od strane država potpisnica Evropske konvencije o osnovnim ljudskim pravima i slobodama, one su, po svojoj pravnoj prirodi, dvostrukog karaktera. Svaka država potpisnica, je, prije svega, preuzela obavezu na usklađivanje unutrašnjeg pravnog poretka sa Konvencijom, i drugo, države ugovornice su se obavezale na poštovanje odluka Evropskog suda za ljudska prava u smislu ispravljanja svakog postupka ocijenjenog kao kršenje osnovnih ljudskih prava i sloboda zaštićenih Konvencijom. Tu se, kao neizbježna postavljaju pitanja odnosa domaćeg pravnog sistema i Evropske konvencije, primjene Konvencije od strane domaćih sudova i pitanje izvršenja odluka Evropskog suda u domaćem pravnom sistemu. Tim putem je, u odnosu na sva prava i slobode zaštićene Konvencijom, dakle i u odnosu na slobodu izražavanja, stvorena obaveza za domaće organe da poštuju u punoj mjeri ne samo Konvenciju, već i praksu Evropskog suda za ljudska prava. U stručnom smislu, to bi značilo da su domaći sudovi u postupku odlučivanja, obavezani na poštovanje Konvencije, ali i standarda ustanovljenih u vezi sa slobodom izražavanja u sudskoj praksi Evropskog suda.
Šta zapravo propisuje Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava u vezi sa klevetom?
Kao posebno pitanje u pogledu odnosa slobode izražavanja, zaštićene članom 10. Konvencije, na jednoj, i prava na privatnost, zaštićenog članom 8. Konvencije, na drugoj strani, kao relativno čest problem u sudskoj praksi javlja se pitanje klevete.
Prvi i osnovni stav proizašao iz prakse Evropskog suda jeste stav po kojem su javne ličnosti u manjoj mjeri zaštićene u pogledu svog prava na privatnost u odnosu na pojedince koji nisu izloženi lupi javnosti. Nažalost, u velikom broju presuda domaćih sudova, ovaj stav je u potpunosti zanemaren, tako da se novinari za napise o domaćim javnim ličnostima kažnjavaju neproporcionalno velikim iznosima, iz čega se da naslutiti da se javne ličnosti u BiH smatraju ne manje zaštićenim u pogledu prava na privatnost, nego upravno obrnuto, zaštićenim u većem obimu nego što bi bilo primjereno jednom demokratskom i društvu političkog pluralizma.
U praksi Evropskog suda vezanoj za klevetu se pojavljuju i neka dodatna pitanja i teme od kojih su ključna tri pitanja: zaštita koju Konvencija pruža ugledu jedne ličnosti, značaj razlikovanja različitih vrsta izjava, te pitanje prirode i visine sankcija u predmetima vezanim za klevetu.
S tim u vezi, kada ocjenjuje da li je uspostavljena pravična ravnoteža između prava na slobodu izražavanja i interesa vezanih za ugled određene osobe, Evropski sud razmatra prirodu tvrdnji i status osobe. Nadalje, u predmetima vezanim za klevetu se različite vrste izjava moraju ocjenjivati na različite načine. Sud povlači važnu razliku između činjeničnih izjava i vrijednosnih sudova zasnovanu na tome da istinitost vrijednosnih sudova ne podliježe dokazivanju, dok se istinitost određenih činjeničnih izjava o kojima je riječ mora dokazivati. Srazmjernost miješanja, čak i u pogledu vrijednosnih sudova, može zavisiti od toga postoji li dobra vjera i neki razuman i dovoljan činjenični osnov za izjavu o kojoj je riječ. Čak i vrijednosni sud kojim se neka osoba kritikuje može biti pretjeran, ako ne postoji činjenični osnov koji ga potkrepljuje. Pritom je najvažnije da domaći sudovi povlače istu razliku između činjeničnih izjava i vrijednosnih sudova. Tako, na primjer, domaći sud treba novinaru da pruži mogućnost da dokaže istinitost činjeničnih izjava u predmetima vezanim za klevetu; domaći sud ne treba od neke osobe da zahtijeva da dokaže istinitost vrijednosnog suda, jer je takav zahtjev nemoguće ispuniti, i domaći sud ne bi trebalo da proglasi neki vrijednosni sud klevetom samo zato što je netačan. U svakom slučaju je važno razmotriti ne samo konkretne izjave već i sadržaj i suštinu navodnih klevetničkih članaka u cjelosti. Povreda slobode izražavanja može nastupiti i u slučaju prestrogih sankcija za klevetu što se, prije svega, odnosi na nesrazmjerno visoke novčane kazne.
Koliko se izučava medijsko pravo na fakultetima u BiH i regionu i da li postoji potreba za dodatnom naobrazbom sudenata u ovoj oblasti?
Koliko je meni, kao profesoru Pravnog fakulteta u Banjaluci poznato, medijsko pravo se, kao zaseban predmet na studijama prvog ciklusa, nigdje u Bosni i Hercegovini ne izučava kao zasebna pravna disciplina, već se njegovim pojedinim aspektima studenti bave u okviru drugih pravnih disciplina, što je, ukoliko se uzme u obzir značaj koji ova disciplina danas ima, svakako obeshrabrujući podatak. Izmjene nastavnih programa i planova u smislu inoviranja i prilagođavanja evropskim i svjetskim tokovima u oblasti obrazovanja, su, bar na javnim univerzitetima, predmet dugotrajnih i složenih procedura sa, u pravilu, neizvjesnim ishodom. I nije to slučaj samo kada je riječ o medijskom pravu, ili pak, slobodi izražavanja. Takva je situacija i kad je u pitanju obrazovanje studenata pravnih nauka u oblasti ljudskih prava, ili konkretnije, poznavanja Evropske konvencije i prakse Evropskog suda. Ista je stvar i kada govorimo o obučavanju sudija koji imaju obavezu direktne primjene Evropske konvencije-ne postoji njihovo sistemsko obrazovanje, a edukacija u ovoj oblasti se svodi na sporadične seminare u organizaciji entitetskih centara za edukaciju sudija i tužilaca, projekte Savjeta Evrope, ili rad nevladinih organizacija koje se bave ovom oblašću. Sve to će, ako već nije, u dogledno vrijeme dovesti Bosnu i Hercegovinu u vrlo nepovoljan položaj pred Evropskim sudom za ljudska prava u Strazburu, u pogledu prije svega, porasta broja osuđujućih presuda, ali i enormnih naknade štete za kršenje ljudskih prava i sloboda zaštićenih Evropskom konvencijom.
